ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑΣ

Η βιβλιοδεσία είναι μια πανάρχαια τέχνη, η οποία αναπτύχθηκε κυρίως τα πρώτα χριστιανικά χρόνια και παραμένει ζωντανή μέχρι τις ημέρες μας.

Ο λόγος της δημιουργίας της ήταν η διατήρηση και η προστασία του γραπτού λόγου, που ανάλογα  προσαρμoζόταν σε υλικά, στις τεχνικές, στις δυνατότητες κάθε τόπου ή εποχής, σε επιρροές, σε ιδέες, σε γνώσεις, αλλά και σε ανακαλύψεις.

Τα υλικά γραφής που χρησιμοποιήθηκαν ποικίλουν.

Στην Ινδία, όπου η τέχνη της βιβλιοδεσίας κάνει την εμφάνισή της, με τη χρήση μιας αιχμηρής μεταλλικής γραφίδας, αντέγραφαν τις θρησκευτικές σούτρες, χαράσσοντας τη γραφή επάνω σε φύλλα φλαμουριάς ή φοινικιάς κομμένα στα δύο, κατά μήκος.

Τα φύλλα ήταν προστατευμένα και συνδεδεμένα με ξύλινες σανίδες τις οποίες διαπερνούσαν δύο μακριά νήματα που τυλίγονταν γύρω από αυτές, όταν το βιβλίο παρέμενε κλειστό. Το ίδιο χρησιμοποιήθηκε στην Ανατολική Ασία, όπως στο Αφγανιστάν και στην Περσία από όπου Βουδιστές μοναχοί πήραν την ιδέα και την μετέφεραν στην Κίνα τον πρώτο αιώνα π.Χ.

Οι Batak στη Σουμάτρα είχαν τελετουργικά βιβλία από διπλωμένη φλούδα φλαμουριάς σε μορφή φυσαρμόνικας.

Ένα άλλο υλικό πολύ διαδεδομένο ήταν το ξύλο. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν ορθογώνιες ξύλινες πλάκες, με την μία τους όψη λεία, ενώ στην εσωτερική έχυναν κερί πάνω στο οποίο μπορούσαν να χαράζουν γράμματα με μία αιχμηρή γραφίδα. Οι πλάκες αυτές ενώνονταν με κορδόνια και  ονομάζονταν δέλτοι. Ανάλογα με τον αριθμό των πλακών ονομάζονταν  δίπτυχα, τρίπτυχα, πολύπτυχα. Αυτή είναι και η πιο πρώϊμη βιβλιοδεσία  η οποία, αν προοριζόταν για δώρο σε επίσημα πρόσωπα του κράτους, καλυπτόταν με πολύτιμες γλυπτικές εργασίες σε ακριβά υλικά όπως είναι το ελεφαντόδοντο. Πολλά από αυτά χρησιμοποιήθηκαν και τον Μεσαίωνα ως περικαλύμματα σε πολυτελείς βιβλιοδεσίες.

Οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τα βιβλιοδετημένα Codex (σήμερα τα λέμε Κώδικες) που επικράτησαν από τον 2^ο μ.Χ. αιώνα.

Άλλα υλικά ήταν  τα υφάσματα από λινάρι που χρησιμοποιήθηκε από τους Ρωμαίους τους Ιταλούς, τους Ετρούσκους, τους ΄Ελληνες, και οι μεταξωτοί ρολλοί στην Κίνα, ενώ οι Εβραϊκοί ρολλοί ήταν από δέρμα.

Από τα σπουδαιότερα και πιο σημαντικά υλικά γραφής στην ιστορία του βιβλίου είναι ο πάπυρος ο οποίος προέρχεται από το φυτό πάπυρος. Το προϊόν για την γραφική ύλη το έπαιρναν από την καρδιά του κατώτερου τμήματος του στελέχους και με κατάλληλη επεξεργασία  μπορούσε να παραχθεί ευλύγιστο στρώμα από αρκετά λεπτές και πλατιές λωρίδες ενωμένες κάθετα και οριζόντια σε φαρδιά φύλλα. Αυτά συγκολλούνταν ανά είκοσι ή και πενήντα και τυλίγονταν σε ρόλο. Με αυτή τη μορφή έφθανε στο εμπόριο.

"Φύλλο Πάπυρου"

Οι πάπυροι γράφονταν σε στήλες και τυλίγονταν κυλινδρικά γύρω από ένα ξύλινο ή κοκκάλινο κοντάρι.

Τα βιβλία σε σχήμα ρολλού δεν είχαν κάποια προστασία εξωτερική, έτσι για την φύλαξή τους τοποθετούνταν μέσα σε κυλινδρικές δερμάτινες θήκες ή σε ξύλινες κάσες (νάρθηκες). 

Σύμφωνα με ευρήματα παπύρινων κωδίκων του 4^ου μ.Χ. αιώνα στην Αίγυπτο, κατασκεύαζαν καλύμματα από δέρμα αίγας ή προβάτου. Τον ίδιο αιώνα αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους πολυτελείς κώδικες θρησκευτικού περιεχομένου από περγαμηνή με βιβλιοδεσίες στολισμένες από πολύτιμους λίθους.

Ο Κώδικας παραμένει μέχρι τον Μεσαίωνα ως η μοναδική μορφή του βιβλίου με μόνη πλέον διαφορά το υλικό που είναι μόνο η περγαμηνή. Οι Ρωμαίοι ήταν αυτοί που επινόησαν και προώθησαν το εμπόριο βιβλίων. Μίσθωναν συγγραφείς και ποιητές, έδιναν  παραγγελίες σε αντιγραφείς, σκλάβους ή σε απελεύθερους, κυρίως Έλληνες, για την αναπαραγωγή πολλών αντιγράφων.

Για την ολοκλήρωση ενός Κώδικα εργάζονταν μια ομάδα, όπως αυτός που υπαγόρευε το κείμενο, ο γραφέας καλλιγράφος, ο διορθωτής, ο μινιατουρίστας που πρόσθετε τις εικόνες και τις διακοσμήσεις.

"Ο αντιγραφέας"

Οι βιβλιοδέτες, ακόμη και οι αργυροχρυσοχόοι, φρόντιζαν για την πολυτελή διακόσμηση της βιβλιοδεσίας. Έραβαν τα διπλωμένα φύλλα περγαμηνής και τα προστάτευαν με ξύλινες πινακίδες οι οποίες επενδύονταν με ύφασμα, δέρμα, με πολύτιμα μέταλλα ή με πολύτιμους λίθους. Συνήθως πάνω στην επιφάνεια των δεμένων βιβλίων τοποθετούσαν μεταλλικά καρφιά, ή και μεταλλικές γωνίες, που θα λέγαμε ότι συμπλήρωναν κάποια διακόσμηση. Όμως ο ρόλος τους ήταν η προστασία από την φθορά που προκαλούσε η τριβή από την επαφή τους με την επιφάνεια της τοποθέτησής τους. Επίσης, η περγαμηνή είναι ευαίσθητη στις συνθήκες του περιβάλλοντος και ιδιαίτερα στην υγρασία. Για να αποτραπεί η κύρτωση λόγω της συρρίκνωσής της, τα ασφάλιζαν με ιμάντες ή πόρπες. Στην ράχη της βιβλιοδεσίας γραφόταν ο τίτλος του βιβλίου συνήθως κάθετα, καθώς οι διαστάσεις και το βάρος του Κώδικα υποχρέωναν την τοποθέτησή τους επίπεδα πάνω σε ράφια ή πάνω σε ανθεκτικά αναλόγια, τα οποία δένονταν με αλυσίδα για να αποτραπεί η κλοπή τους.

Αυτή την περίοδο έγιναν σπουδαίες καλλιτεχνικές δουλειές, με περίτεχνες διακοσμήσεις από πολύτιμα μέταλλα, όπως χρυσό, ασήμι, σμάλτο, και άλλα υλικά, όπως ελεφαντόδοντο, μετάξι, βελούδο, που αντανακλούν την κομψότητα, την ευαισθησία και το πνεύμα της εποχής.

Οι σπουδαιότερες εφευρέσεις που ακολούθησαν, έδωσαν νέα ώθηση στην τέχνη της βιβλιοδεσίας, και ίσως πρέπει να θεωρούνται και οι σημαντικότερες για την παγκόσμια πολιτιστική εξέλιξη και ανάπτυξη.

Αυτές ήταν το χαρτί και η τυπογραφία.

"Η χειροποίητη παραγωγή χαρτιού στον Μεσαίωνα"

Για την Τυπογραφία  εργάστηκαν πάρα πολλοί άνθρωποι και μάλιστα για πολλά χρόνια ανώνυμα, προσφέροντας μικρότερες ή μεγαλύτερες υπηρεσίες, ενώ κορυφαίος δημιουργός της τέχνης είναι ο Γιόχαν Γκενσφλάϊς (1400-1468), που έμεινε στην Ιστορία ως Γουτεμβέργιος, ονομασία που πήρε από το χωριό της καταγωγής του «Guten berg» (καλό βουνό) στην περιοχή της Μαγεντίας (Mainz).

"Ο Γουτεμβέργιος"

Η διάδοση της τέχνης της Τυπογραφίας και η ίδρυση τυπογραφικών εργαστηρίων σε πολλές Ευρωπαϊκές πόλεις, ήταν η αφορμή για την λειτουργία μιας σειράς άλλων εργαστηρίων που συνεργάζονταν ή συστεγάζονταν στον ίδιο χώρο.

Τα σημαντικότερα ήταν της χαρακτικής (των ξυλογραφιών), της χύτευσης των στοιχείων, της κατασκευής δερμάτων (βιβλιοδεσίας) και περγαμηνής και της βιβλιοδεσίας.

Επεξεργασία δέρματος ή περγαμηνής 16ος αι.	Εργαστήριο βιβλιοδεσίας 16ος αι.

Η δυνατότητα ταχύτατης παραγωγής, πολλών και φθηνών αντιτύπων σε λιγότερο χρόνο, ξεπέρασε τον κύκλο των αριστοκρατών-διανοουμένων, αρχόντων και άλλων προνομιούχων κατόχων των χειρογράφων. Όμως τα τυπωμένα βιβλία έπρεπε να συναγωνισθούν με τα ακριβά χειρόγραφα λόγω των αντιδράσεων που προκλήθηκαν, των επαγγελματιών αντιγραφέων, των εμπόρων ηγεμόνων και άλλων. Έτσι πολλά τυπογραφικά βιβλία αποτέλεσαν σπουδαία υποδείγματα τυπογραφικής τέχνης και βιβλιοδεσίας.

Γενικά η βιβλιοδεσία των πρώτων τυπωμένων βιβλίων ήταν αυστηρή και λιτή, αποτελώντας την απλή προστασία του κειμένου. Λεπτές φέτες ξύλου ή χάρτου σκεπασμένες με λείο δέρμα αρχικά, και αργότερα επεξεργασμένο, δουλεύονταν  με τη γλυφίδα και αποτελούσαν απλές διακοσμήσεις του βιβλίου.

Άλλοτε εξαιρετικά κομψές βιβλιοδεσίες δημιουργούνταν για λογαριασμό παθιασμένων βιβλιολατρών, όπως του βιβλιόφιλου και συλλέκτη Jean Grolier, που άφησε το δικό του στυλ στην ιστορία της βιβλιοδεσίας δημιουργώντας τον 16^ο αι. ο ίδιος τα σχέδια της διακόσμησης.

Πολύ σημαντική ήταν η τεχνική της ελληνικής μοναστηριακής βιβλιοδεσίας στο Βυζάντιο, που μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, την εισβολή λατινικών και ισλαμικών βιβλιοδεσιών κατόρθωσε να επιβιώσει στην Ευρώπη μέχρι τον 17^ο αιώνα και μάλιστα οι Δυτικοί βιβλιοδέτες μιμήθηκαν τη ραφή των Ελλήνων βιβλιοδετών, ώστε έγινε της μόδας, κυρίως στην Γαλλία τον 16^ο αιώνα, με την ονομασία grecquage.

Στις βιβλιοδεσίες αντανακλώνται οι ρυθμοί (στυλ) των διαφόρων εποχών, όπως ροκοκό, μπαρόκ, ρομαντικό, φουτουριστικό, μοντέρνο κ.λ.π. Τα εργαλεία και οι τεχνικές της βιβλιοδεσίας δεν έχουν αλλάξει πολύ από τότε, το στυλ όμως είναι πολύ πιο απλό. Βέβαια η σύγχρονη βιβλιοδεσία (βιβλιοδεσία τέχνης) εμπλουτίζεται με νέες τεχνικές και υλικά, γυαλί, plexiglass, συνθετικές ύλες κ.α.

Μετά από μία πολύ σύντομη διαδρομή στον χρόνο αλλά και σε διάφορους τόπους δύο είναι τα συμπεράσματα. Το πρώτο είναι ότι από τότε που υπάρχει η γραφή υπάρχει και η βιβλιοδεσία, και το δεύτερο, ότι είναι μια πολύ σπουδαία Τέχνη. Παντού φρόντιζαν για την προστασία του βιβλίου, αλλά και την αισθητική του, αποδίδοντας με την ανάλογη βιβλιοδεσία την αξία που του αναλογούσε….

Σίγουρα αυτό που μετράει σε ένα βιβλίο είναι το περιεχόμενό του. Υπάρχουν όμως κι άλλα ιδιαίτερα στοιχεία, η έκδοσή του, πόσο σπάνιο είναι, η ποιότητα του χαρτιού, ο αριθμός των αντιτύπων, και κάτι ακόμα, πόσο πολύτιμο είναι για εμάς.

Αυτά τα βιβλία πρέπει να φροντίσουμε και να ντύσουμε όμορφα. Αυτός είναι και ο ρόλος του καλλιτέχνη βιβλιοδέτη, ο οποίος θα φροντίσει για την ανθεκτικότητα και την ομορφιά, αλλά θα βάλει και την ψυχή του αναδεικνύοντας το περιεχόμενο του βιβλίου με ένα εικαστικό αποτέλεσμα.

Ο δάσκαλός μου έλεγε, η βιβλιοδεσία είναι Τέχνη η οποία γίνεται καλλιτεχνία, όταν ο βιβλιοδέτης είναι Καλλιτέχνης και όχι απλά τεχνίτης.

Συμφωνώ μαζί του και συμπληρώνω, είναι μια Τέχνη που πρέπει να γνωρίσετε και είναι σίγουρο ότι θα την αγαπήσετε!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-  The Facsimile Edition of  the Nag Hammadi Codices. 12 τόμοι Leiden 1972-84

- C.Basile, Metodo usato dagli antichi Egizi per la fabbricazione della carta papiro.Aegyptus 57, 1977,190 κε.

- Horst Blanck, «Το βιβλίο στην αρχαιότητα»  Παπαδήμας, 1994

- Labarre Albert – «Histoire du livre»  Εκδ. Présses Universitaires de France –Paris-1970

- Lechêne Robert – «L’Impimérie de Gutenberg à l’éléctron»  Εκδ. «La farandole» -Paris-1972

-  “Was wissen wir von Gutenberg“  Gutenberg Musseum –Mainz-1968